علم حسابرسی به عنوان زیرشاخه‌ای از حسابداری، راهکار تعبیه شده برای یافتن تقلب و خطا در نظام مالی سازمان‌هاست که به صورت جست‌وجوگرایانه گزارشات مالی منتشرشده سالیانه شرکت‌ها را از نظر صحت اطلاعات بررسی میکند.
حسابرسی و انواع مختلف آن
شرکت ورلدکام ایالات متحده آمریکا که زمانی جزو بزرگترین شرکت‌های بین المللی در زمینه ارتباطات از راه دور بود در سال 2002 میلادی، به دلیل آشکار شدن کلاهبرداری 11 میلیارد دلاری مدیران اجرایی آن، اعلام ورشکستگی کرد.
شاید تاکنون اخباری از این دست در مورد تقلبات مالی یا خسارت‌های تجاری در شرکت‌ها یا موسسات مختلف و یا اختلافات بین شرکا و سهامداران یک سازمان شنیده باشید. به راستی چه نهادی باید بر گردش صحیح مسائل مالی شرکت‌ها نظارت کند تا بتواند خطاهای این چنینی را در ساختار تجاری سازمان‌ها شناسایی کند و جلوی بروز آنها را بگیرد؟
درواقع هدف اصلی حسابرسی، یافتن میزان تطابق بین شواهد جمع آوری شده از فعالیتهای اقتصادی، اسناد و مدارک مالی یک سازمان با معیارهایی که از قبل تعریف شده اند می‌باشد. برای تعیین میزان تطابق، معیارهای گوناگونی وجود دارد اما معیارهای اصلی در حسابرسیهای مالی شامل اصول یا استانداردهای حسابداری هستند.
حسابرس
تاکنون به بررسی مفهوم و اهدافی که حسابرسی دنبال میکند پرداختیم، حال وقت آن است که تعریف مشخصی از حسابرس، وظایف، تعهدات و مهارت‌های آن ارائه دهیم.
طبق یک تعریف کلی، حسابرس اطلاعات و شواهد جمع آوری شده از صورت حساب‌های مالی شرکتی که توسط آن گماشته شده است را با استاندارهای حسابداری‌ای که به طور دقیق توسط نهادهای دولتی مرتبط تعیین شده است تطابق می‌دهد.
آشنایی با نرم افزارهای محاسباتی مالی و حسابداری و توانایی تحلیل اطلاعات استخراج شده از آنها از جمله مهارت‌هایی است که یک حسابرس موظف به کسب آن‌هاست. همچنین داشتن مهارت‌های ارتباطی گسترده برای بیان عدم تطابق‌های کشف شده و همکاری با کارشناسان بخش‌های مالی شرکت مربوطه که منجر به ارائه راه حل‌هایی برای پیشگیری از این ناهمگونی‌ها و برنامه ریزی‌های آتی میشود، الزامی است.
یکی از شروطی که یک حسابرس موظف به پیروی از آن است رعایت بی طرفی در تمامی مراحل حسابرسی، از گردآوری مدارک مالی گرفته تا ارزیابی آنها است. بر همین اساس فرد حسابرس باید کاملا مستقل و فردی خارج از شرکت یا فرد مورد حسابرسی صاحب کار باشد.
همچنین حسابرس باید نسبت به سیستم‌های کنترل داخلی شرکتی که به حسابرسی آن می‌پردازد اشراف کامل داشته باشد ( این سیستم‌های کنترلی شامل هرگونه اقدامی است که یک شرکت در مواجه با ریسک‌هایی که ممکن است تاثیرات قابل توجهی بر درآمد شرکت بگذارند انجام می‌دهد) و با علم برآن‌ها به بررسی گزارشات مالی شرکت بپردازد.
فرآیندهای حسابرسی بسته به سیستم‌های کنترلی داخلی شرکت و توسط حسابرس تعیین می‌شوند. حسابرسان برای دستیابی به نتایج عینی و بی‌طرف باید استقلال خود را در طول مسیر حسابرسی حفظ کنند. شرکت‌هایی با فعالیت محدود و یا نهادهای بورسی باید گزارشات مالی خود را به صورت سالانه و یا هر سه ماه یک بار مورد حسابرسی قرار دهند. بدین منظور شرکت مورد نظر یک حسابرس را استخدام میکند و مدیریت با تایید مدیر شرکت اطلاعات گزارشات مالی را برای ارزیابی به حسابرس ارائه می‌دهد.
درنهایت حسابرس باید از روند کار خود گزارشی تهیه کند که در آن نتیجه نهایی در مورد فرآیند حسابرسی و تطبیق صورت‌های مالی را با بیان نظر خود به صاحبان کار که ممکن است برای مثال سهامداران و یا کارکنان سازمان‌های دولتی، بورس و اوراق بهادار باشند تحویل دهد.
انواع حسابرسی
تاکنون با مفهوم کلی حسابرسی و اهدافی که توسط آن دنبال میشود آشنا شدیم، حال وقت آن است که به بررسی انواع گوناگون آن بپردازیم، در ادامه چندین مورد از مهم‌ترین انواع آن ذکر میشود :
حسابرسی صورت‌های مالی :
در توضیح این نوع از حسابرسی بهتر است ابتدا تعریفی از صورت‌های مالی و انواع آنها ارائه دهیم :
صورت‌های مالی یک شرکت گزارشی از گردش مالی شرکت است و از آن جایی که هرگونه خطا یا تقلب در محاسبات مالی میتواند ضررهای اقتصادی بسیاری برای شرکت در پی داشته باشد، باید به منظور بررسی به صورت سالیانه به حسابرس تحویل داده شود.
صورت‌های مالی توسط حسابدار مجموعه و در چهار دسته طبقه بندی می‌شوند :
ترازنامه که به طور کلی وضعیت مالی یک شرکت و میزان بدهی و نیز توانایی شرکت در پرداخت آنها را نشان می‌دهد.
گزارش سود و زیان که شامل مواردی مثل سود و زیان‌های عملیاتی و درآمدها و هزینه‌های عملیاتی می‌شوند و نشان دهنده عملکرد مالی یک شرکت هستند.
گزارش صورت وجوه نقد که نشان دهنده محل کسب وجوه نقد است.
گزارش صورت سود و زیان جامع که جزو مهم ترین صورت‌های مالی یک شرکت است و از آن جا که مبنای تصمیم گیری‌های مهم مالی است باید در تهیه آن دقت فراوان شود.
هرگاه کلمه حسابرسی به تنهایی به کار برده شود مقصود حسابرسی صورت‌های مالی است. در این نوع از حسابرسی فرد حسابرس که مستقل از واحد مورد رسیدگی است وظیفه دارد میزان مطابقت شواهد موجود در گزارشات مالی ارائه شده را با معیارهای تعریف شده اصول حسابداری مشخص کند. هدف فرد حسابرس اعتباردهی به صورت‌های مالی است.
حسابرسی رعایت :
با رخ دادن انقلاب صنعتی در قرن 20 و در پی آن گسترش روز افزون کارخانه‌ها و شرکت‌های تولید کننده، این سوال ایجاد میشود که چطور می‌توان بر اجرا صحیح قوانین و مقررات در چنین واحدهایی اطمینان حاصل کرد؟ حسابرسی رعایت چاره‌ی اندیشیده شده برای این مشکل است. در واقع طی حسابرسی رعایت حسابرس بر میزان اجرای قوانین و مقررات، میزان پایبندی به قراردادها و میزان اجرای سیاست‌های داخلی یک مجموعه نظارت دارد. طی این پروسه، حسابرس طی تحقیقات دوره‌ای خود بررسی میکند که آیا عملکرد واحد مورد نظر در راستای قوانین و مصوباتی که از سوی نهادهای دولتی بر آن تحمیل شده است می‌باشد یا خیر. یک مدیر بادرایت با بررسی گزارش‌های حسابرسان رعایت میتواند میزان انحراف از قوانین در مجموعه خود را شناسایی کرده و این گونه به پیشرفت آن کمک کند.
حسابرسی عملیاتی :
این نوع از متداول ترین انواع حسابرسی محسوب میشود و فرآیندی است که طی آن میزان اثربخشی، کارایی و صرفه اقتصادی سیستم در حال اجرا درهمه یا بخشی از سازمان در جهت رسیدن به اهداف از قبل تعیین شده بررسی میشود تا در ادامه فرصت‌هایی برای ارتقا کیفیت عملیات و پیشنهادهایی برای افزایش کارایی مدیران به اشخاص ذی‌نفع گزارش شود.
از آن جایی که معیار مورد سنجش برای حسابرسی عملیاتی با حسابرسیهای مالی و رعایت متفاوت است، چالش‌های پیش روی حسابرسی عملیاتی هم گوناگون و متنوع تر می‌باشد. در نتیجه حسابرسی عملیاتی یک سازمان یا نهاد دولتی باید قادر باشد تشخیص دهد که کارایی و اثربخشی واحد مورد نظر در جهت نیل به هدف معین به چه میزان است. آیا صرفه اقتصادی که شامل کاهش قیمت خدمات بدون کاهش کیفیت است در فرآیند مشاهده شده است و یا کنترل و گزارش پیشرفت‌های واحد موردنظر به مسئولین به شکل مناسبی صورت گرفته است یا خیر.
طی این حسابرسی تمرکز بر کنترل‌های مدیریتی است تا با رفع نواقص مربوط به آن که باعث ایجاد نا به سامانی‌ها در مدیریت می‌شوند، سطح کیفیت مدیریت در مجموعه ارتقا داده شود.
حسابرسی قانونی :
دنیای اقتصاد همیشه با چالش‌های گوناگونی رو به رو است. یکی از فراوان ترین این چالش‌ها جعل و یا دستکاری مدارک و اسناد مالی توسط برخی مسئولین شرکت‌ها است که در تلاش برای دستیابی به منفعت‌های مالی بیشتر از حق خود هستند. گاهی رویه‌های حسابداری نادرست منجر به خسارت‌های اقتصادی جبران ناپذیری برای شرکت‌ها میشود. گاهی نیز ممکن است بین سهامداران یک شرکت بر سر حقوق و مزایا ابهامات و درگیری‌هایی پیش بیاید که راه حل اندیشیده شده برای تمامی این اختلافات مالی حسابرسی قانونی است. حسابرسی قانونی یکی از شاخه‌های حسابرسی است که نسبت به بقیه انواع آن نیازمند صرف دقت و توجه بیشتری است. یک حسابرس قانونی باید بتواند همانند یک کارگاه تیزبین تمامی اسناد و مدارک را از نظر احتمال رخ داد تقلب بررسی کند.
در واقع طی حسابرسی قانونی شرکتی که مظنون به وقوع تقلب در امور مالی آن است یا بین شریکان و سهامداران آن اختلافات عمده مالی درگرفته است، موظف است یک حسابرس قانونی مستقل که به صورت غیر جانبدارانه مدارک مالی شرکت را برای یافتن ریشه تقلب و فساد مالی مورد بررسی قرار می‌دهد استخدام کند تا وی در نهایت نتیجه بررسی را در قالب یک گزارش به صاحبان ذی‌نفع تحویل دهد.
مسئولان یک شرکت همواره درصدد جلوگیری از خسارت‌های مالی که می‌توانند منجر به ورشکستگی شرکت شوند هستند. آنها با حسابرسی قانونی قادر به شناسایی و کشف تمام موارد تقلب و انحراف از قانون می‌باشند.
حسابرسی داخلی :
علاوه بر مواردی از حسابرسی که ذکر شد، حضور یک سیستم کنترل و نظارت داخلی در یک شرکت نیز جزئی از انواع حسابرسی است. در واقع حسابرسی داخلی یک سیستم نظارت داخلی و زیرنظر مدیران ارشد سازمانی است که جهت آزمون و ارزیابی فعالیتهای درون سازمان و ارزیابی صحت امور مالی ایجاد میشود.
یک حسابرس داخلی که اغلب جزو کارکنان همان سازمان تحت بررسی است، با در دست داشتن اطلاعاتی نظیر اطلاعات مالی و اسناد مهم شرکت میتواند مدیریت امور مالی شرکت را در دست گرفته و خطاهای عمدی یا سهوی در فعالیتهای حسابداری را تشخیص دهد. داشتن ارتباط مستقیم با مدیر شرکت از مشخصه‌های حسابرس داخلی است.
همانند سایر انواع حساب‌رسی‌ها، حسابرسی داخلی نیز اهدافی را دنبال میکند به گونه‌ای که با نظارت مداوم بر عملکردهای داخلی و دادن یک مسیر و برنامه مشخص به واحدهای مختلف سازمان باعث بهبود نظارت‌ها بر فرآیندهای داخلی میشود که این امر خود منجر به حفاظت از ثروت و دارایی‌های شرکت و مدیریت بهتر عملکرد کارکنان آن میشود. همچنین طی یک حسابرسی داخلی، با تعیین سرمایه نقدی و غیرنقدی شرکت، صحت اطلاعات مالی گزارش شده از سوی حسابداران بررسی میشود که این میتواند در اتخاذ تصمیمات و برنامهریزیهای آتی موثر باشد. یافتن موضع هدررفت اقتصادی نیز از دیگر فواید و مواردی است که توسط یک حسابرس داخلی بررسی میشود.
استخدام یک حسابرس داخلی در مجموعه یک گزینه اختیاری است که فرآیندهای مالی را بهبود می‌بخشد و فرق آن با حسابرسی خارجی، ملزوم بودن بهره بردن از حسابرسی خارجی طبق قانون و برای هر مجموعه است.
استانداردهای حسابرسی
حال به یک سوال اساسی مطرح میشود، صحت عملکرد حسابرسان چگونه کنترل میشود؟
جهت ارزیابی کیفیت کارکرد حسابرسان استانداردهایی توسط انجمن حسابداران آمریکا نگارش شده است که در جهت تطبیق با موقعیت‌ها و قوانین حاکم بر هر کشور، بیانیه‌هایی در ادامه آنها نوشته شده است که به آن بیانیه‌های تفسیری گفته میشود که در کشور ما سازمان حسابرسی وظیفه این کار را بر عهده دارد.
به طور کلی، گروهی از شیوه نامه‌هایی که توسط حسابرسان و حین حسابرسی شواهد گردآوری شده اعمال میشود، استانداردهای حسابرسی نامیده می‌شوند. لازم به ذکر است که تمامی این دستورکارها برای اطمینان از صحت عملکرد حسابرسان در حسابرسی و تهیه گزارشات صورت می‌گیرد.
مجموع این استانداردها در سه دسته طبقه بندی می‌شوند:
استانداردهای حسابرسی عمومی :
این استانداردها بیان میکند که یک حسابرس در وهله اول باید دارای صلاحیت‌های عمومی حسابرسی باشد. براین اساس برخورداری از علم حسابرسی و داشتن مدارک تحصیلی مرتبط از مراجع معتبر و مورد قبول سازمان حسابرسی کشور (که منجر به داشتن صلاحیت‌های فنی در حسابرسی می‌شوند) در این دسته قرار می‌گیرند. هم چنین همان طور که قبلا ذکر شد، عدم وابستگی حسابرس به سازمان تحت حسابرسی نیز از دیگر مواردی است که در دسته استانداردهای عمومی جای می‌گیرد.
استانداردهای حسابرسی میدانی :
به طور کلی این دسته از استاندارد ها با چگونگی عملکرد و معرفی بهترین روش‌های انجام حسابرسی مرتبط است. از جمله اصول مهمی که در این استاندارد به آنها پرداخته میشود ارائه یک برنامه بهینه برای عملیات حسابرسی و نظارت بر کار پرسنل واحد مورد نظر می‌باشد. هم چنین به اهمیت شناخت سیستم‌های کنترلی داخلی برای تعیین برنامهریزیهای حسابرسی اشاره دارد. گردآوری مدارک قابل استنادی که بررسی آنها درستی یا نادرستی گزارشات مالی ارایه شده توسط مدیران را تعیین می‌کنند نیز در این دسته جای می‌گیرند.
استانداردهای حسابرسی گزارشگری :
تهیه گزارش از میزان تطابق اسناد و یافته‌های گردآوری شده با معیارهای از پیش تعریف شده‌ی اصول حسابداری، آخرین مرحله از حسابرسی می‌باشد که در آن حسابرس باید نتیجه کلی و نظر نهایی خود را در قالب یک گزارش به مدیریت سازمان تحویل دهد.
گزارش نهایی باید در بردارنده چندین موضوع باشد:
آیا صورت‌های مالی براساس اصول حسابداری تدوین شده اند یا خیر
اجرا شدن و یا عدم اجراء استانداردهای حسابداری پذیرفته شده برای تمام مراحل حسابداری مالی
آیا اطلاعاتی که توسط شرکت تحت نظر به عنوان مدارک و اسناد بررسی شونده به حسابرس تحویل داده شده اند به طور کامل نمایان گر فعالیت تمام بخش‌های شرکت هستند یا خیر
و در قسمت آخر لازم است حسابرس نیز دیدگاه شخصی خود را در خصوص میزان شفافیت گزارشات مالی ارائه شده به وی توسط مدیریت واحد تحت بررسی در برگه گزارش مکتوب نماید.
آآآ